Alman Okulları

Osmanlı Devleti, 1856 yılında ilan ettiği Islahat Fermanı ile her milletin belli şartlar altında okul açmasına izin vermiştir. Osmanlı topraklarında verilen bu izin ile 19. yüzyıldan itibaren gayrimüslimler tarafından cemaat okullarının sayıları artmış, yabancı okullarda da hızlı bir artış olmuştur. Avrupa devletleri, Osmanlı toprakları üzerinde okul açmak için önemli çaba sarf etmişler, Osmanlı topraklarında yaşayan gayrimüslim halkı yanlarına çekebilmek için girişimlerde bulunmuşlardır. Bu devletlerden biri olan Almanya da 1888 yılından sonra Bağdat Demiryolları yapımını üstlenmesi ile Osmanlı’dan önemli ayrıcalıklar elde etmiştir.

Böylelikle seçtikleri bölgelerde çıkarları konusunda ihtiyaç duyacağı kişileri yetiştirmek için okul, eytamhane (yetimhane), hastane gibi kurumlar açmaya başlamıştır. Almanların hedeflerini gerçekleştirmek için seçtikleri bölgelerden birisi de Maraş olmuştur. 3 Nisan 1888 tarihinde Berlin Müzesi direktörü Mösyö Hama; Halep, Antep ve Maraş’ı ziyareti sonrasında Alman nüfuzu Maraş’ta artmaya başlamıştır. Alman misyonerleri, zamanla Maraş’taki Ermenileri Alman siyasi, kültürel ve ekonomik nüfuz sahasını genişletecek bir kaynak olarak görmüş, şehirde çeşitli okullar açmıştır. Hedef kitle olarak seçtikleri Ermenilere Maraş’ta iyi bir eğitim vermişlerdir.

Almanların Maraş’ta açtığı okullar, bulunduğu mahalleler ve kuruluş tarihleri şu şekildedir;

Bulunduğu Yer	Okulun Adı	Kuruluş Tarihi
Maraş, Divanlı Mahallesi	Alman Erkek İbtidai Mektebi	30 Aralık 1909
Maraş, Divanlı Mahallesi	Alman Rüştiye-İdadi Erkek Mektebi	–
Maraş, Divanlı Mahallesi	Alman Rüştiye-İdadi Kız Mektebi	1911

 

Maraş’ta bulunan Alman Okulları, “DeutschenHilfsbun-desfürchristlichesLiebeswerk im Orient” (Şarkta Hıristiyan Şefk ati için Alman Yardım Birliği) adlı cemaat tarafından kurulmuştur. Öncelikle 1900 yılında Divanlı Mahallesi’nde bulunan eytamhane içerisinde erkek çocuklar için bir ibtidai mektep açılmış, okulun ruhsatı ise 1909 yılında alınmıştır. Gündüz eğitim veren bu okulun 150 erkek öğrencisi 3 öğretmeni olup kız öğrencisi bulunmamaktaydı. Öğretmenlerinden biri de Tarsus Amerikan Koleji mezunlarından Ohannes Efendi idi. Eğitim dili olarak Osmanlıca ve Ermenice verilmiştir. Mektepte okutulan dersler ve ders kitapları aşağıdaki belirtilmiştir;

 

Alman Erkek İbtidai Mektebi’nde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları
Kitap Adı	Konusu	Dili	Yazarı	Basım Yılı
Elifba-yı Osmani	Kıraat	Osmanlıca	Bedros	1316
Kıraat Kısm-i evvel	“	Osmanlıca	Reşat, İbrahim	1323
Kıraat Kısm-i Sani	“	Osmanlıca	Reşat, İbrahim	1318
Muhtasar sarf-ı Osman-i	“	Osmanlıca	Zeki	1315
VarjutonMankanes	Kavaid	Ermenice	Sinpat	1320
“ Kısm-i Evvel	Kıraat	Ermenice	“	1320
“ Kısm-i Sani	Kıraat	Ermenice	“	1317
“ Kısm-i Salis	Kıraat	Ermenice	“	1316
Ermenice Sarf	Sarf	Ermenice	ZabelAsador	1318
İlm-i Hesap Kısmi Evvel	Hesap	Türkçe		1317
İlm-i Hesap Kısmi Sani	Hesap	Türkçe		1302
İlm-i Hesap Kısmi Salis	Hesap	Türkçe		1297
Coğrafya-yı Riyazi	Coğrafya	Ermenice		1319
Kerregan	Kıraat	Türkçe		1319
İlm-i Hayvanat Kısmi Evvel	Tarih-i Tabii Kıraat	Türkçe		1313

Almanların açtığı bir diğer okul Alman Rüştiye-İdadi Erkek Mektebi’dir. Mektep, Alman Mösyö Pastör Brunnemann tarafından Erkek Eytamhanesi (yetimhane) bünyesinde açılmıştır. Erkek çocukları için açılan bu okul, rüştiye-idadi düzeyinde gündüz (nehari) eğitim vermiştir. Protestan cemaatine ait olan okulda öğretmenler çoğunlukla Ermeni ve İngiliz idi. Almanlar, 1910 yılında kızlar için de Alman Rüştiye-İdadi Kız Mektebi açmıştır. Zonbatanlı Mahallesi’nde bulunan Kız Alman Eytamhanesi bünyesinde açılan okul; ibtidai, rüştiye ve idadi düzeyde gündüz (nehari) eğitim vermiştir. 1911 yılında Honbetanlı Mahallesi’ne nakledilmiştir. Matmazel Stokmann idaresindeki okul-da; Usana Günciyan, Deşgon Kocaoğlanyan, Husrevitoht Kilikyan ve Lusiya Çorbaciyan isimli Ermeni öğretmenler ders vermiştir. Eğitim süresi sekiz yıl olarak programlanan okulda aşağıda belirtilen dersler verilmiştir;

Alman Rüştiye-İdadi Kız Mektebi Ders Programı
Birinci Sene	Türkçe Okuma-Yazmak, İlm-i Eşya, Diyanet Ta’limi, Hesap,  Terennüm, Jimnastik
İkinci Sene	Birinci sene ile aynı dersler
Üçüncü Sene	Osmanlıca, Ermenice, Diyanet Ta’limi, Hesap, Maraş Şehri ve Sancağının Coğrafyası, Resim, Jimnastik, Terennüm
Dördüncü Sene	Osmanlıca, Ermenice, Diyanet Ta’limi, Hesap, Osmanlı Coğrafyası, Resim, Jimnastik, Terennüm
Beşinci Sene	Osmanlıca, Ermenice, Diyanet Ta’limi, Hesap, Coğrafya, Tarih-i Tabii, Hülasa-i Tarihi Osmaniye, Ermeni tarihin- den bazı mühim vakalar, Resim, Terennüm, Jimnastik.
Altıncı Sene	Osmanlıca, Ermenice, Diyanet Ta’limi, Hesap, Coğrafya, Tarih-i Tabii, Tarih, İlm-i Hikmet-i sade tecrübeler, Kim- yadan sade tecrübeler, Resim, Terennüm, Jimnastik
Yedinci Sene	Osmanlıca, Ermenice, Diyanet Ta’limi Almanca, İngilizce, İlm-i Hendese, Sade ilmi meseleler, Coğrafya, Tarih-i tabii, Tevarih, İlm-i Hikmet-i Tabiiyye ve kimyadan sade tecrübeler, Resim, Terennüm, Jimnastik
Sekizinci Sene	Yedinci sene ile aynı dersler

Bu program, rüştiye ve idadi düzeyinde eğitim veren erkek kısmında da uygulanmıştır. Tablodaki programda bölgesel ve dini yapıların dikkate alındığı, bölge şartlarına göre bir program yürütüldüğü görülmektedir. Ayrıca okulda Ermenicenin 3. seneden Almancanın ise 7. seneden itibaren verilmesi, Almanların, Ermeniceye daha fazla önem verdiğini, Ermenilere yönelik bir eğitim yaptıklarını göstermektedir. Alman Rüştiye-İdadi Kız Okulu’nda okutulan kitaplar, yazarları, basım yeri ve yılları aşağıda belirtilen tablodan incelenebilir.

Alman Rüştiye-İdadi Kız Mektebi’nde Okutulan Kitaplar, Yazarları, Basım Yeri ve Yılı
Dersin Adı	Kitabın Adı	Yazar	Basım Yeri	Basım Tarihi
Lisan-ı Osmanî	Teshil-i Kıraat	Hasan ve Salih	Dersaadet	1301
“	Mekteb Kütüphanesi (1. Kıraat)	R. Faik	Dersaadet	1323
“	Mekteb Kütüphanesi (2. Kıraat)	Resad İbrahim	Dersaadet	1324
“	Mekteb Kütüphanesi (3.Kıraat)	Resad İbrahim	Dersaadet	1313
“	Muhtasar Nevdeste	Zeki	Dersaadet	1316
“	İlaveli Nevdeste	Zeki	Dersaadet	1320
“	İktitaf (1. Kısım)	Mehmed Ata	Dersaadet	1320
“	Ameli ve Nazari Muh- tasar Sarf-ı Osmanî	Zeki	Dersaadet	1316
“	Ameli ve Nazari İlaveli Sarf-ı Osmanî	Zeki	Dersaadet	1316
“	Tabrolan-ı Osmaniya- nı Levzi	Mihri	Dersaadet	1909
Tarih-i Osmanî	Resimli ve Haritalı Tarih-i Osmanî	Ali Resad ve Ali Seydi	Dersaadet	1327
Ermenice Harfli Türkçe	Küçük Çocukların İlk Kitabı	Boyacıyan	Dersaadet	1902 (Miladi)
“	Talim-i Kıraat-ı Osmaniye (2. Kısım)	Boyacıyan	Dersaadet	1895
“	Talim-i Kıraat-ı Osmaniye (3. Kısım)	Boyacıyan	Dersaadet	1895
Ermenice Lisan	MayreniLezo E-Darı	Mihitar Bonrasti	Dersaadet	1910
“	MayreniLezo B-Darı	Mihitar Bonrasti	Dersaadet	1910
“	MayreniLezo C-Darı	N.Darga- vontyanes	Dersaadet	1906
“	MayreniLezo H-Darı	N.Darga- vontyanes	Dersaadet	1906
“	CasakArti Cay MadenaKarotyan	Biberciyan	Dersaadet	1895
“	MaretİllaloMiçones	İsklimyan	Dersaadet	1902
“	ArteserenNamakani	Kapamacı- yan	Dersaadet	1902
“	NahaBadrasdegan Kerakaraton	Zapel Asador	Dersaadet	1908
“	Korzonagan KerekanatonEkirk	Zapel Asador	Dersaadet	1909
“	Korzonagan Kerekanaton B-Kirk	Zapel Asador	Dersaadet	1909
Ermeni Tarihi	BadkerazatHayones BadmotonDarragan	Tavit Haç- kontes	Dersaadet	1910
“	BadkerazatHayones BadmotonDarragan- Miçit	Tavit Haç- kontes	Dersaadet	1909
Coğrafya	BadkerazatAshar- hakrotonDarragan	Tavit Haç- kontes	Dersaadet	1909
“	Badkerazat AsharhakrotonMiçit	Tavit Haç- kontes	Dersaadet	1909
İngilizce Lisan	RoyalPrimier ve First Reader	T. Nelson	Londra	1905
“	Royal Second Reader	T. Nelson	Londra	1905
Almanca Lisan	DeutschesLehrebuch 1. sene	F. Hirst	Breslav	1910
“	DeutschesLehrebuch 2. sene	F. Hirst	Breslav	1910

Eytamhane bünyesinde açılan kız ve erkek rüştiye-idadi okullarında aynı müfredat uygulanmıştır. 1913-1914 eğitim-öğretim yılında kız ve er-kek idadilerinde 16 öğretmen, 140 öğrenci vardı. Bu okullarda eğitim dili olarak Ermenice ve Osmanlıca birlikte verilmişti. 1916 yılında bu okullarda çalışan 2 müstahdem ile 8 öğretmenin tamamı Ermeni idi.

Bu okullardan mezun olanlar, mezun oldukları okulları örnek alarak çeşitli yerlerde yeni okullar açmaya çalışmışlardır. Örneğin; 4 Haziran 1911 tarihinde Maraş’taki Alman Kız Rüştiye-İdadi Mektebi’nden mezun olan iki kız, Zeytun Kazası’na bağlı Fırnıs nahiyesine giderek bir kız mektebi açmak istediklerini masraflarının da Maraş’ta yaşayan Almanlar tarafından karşılanacağını söylemiş bu yönde çalışmalar yapmışlardır. Bu durumu bir senetle resmileştirdikten sonra eğitim öğretim dönemi başladığında kazaya mutlaka bir muallime göndereceklerine dair sözler vermiştir. Ayrıca bu misyonerler, çevre köylerdeki ihtiyaç sahiplerine para dağıtarak halkın güvenini ve sevgisini kazanmaya çalışmışlardır.

Sonuç olarak Maraş’ta 1908-1911 tarihleri arasında Divanlı Mahallesi’nde açılmış 3 Alman Okulu bulunmaktadır. Bu okullarda yaklaşık 100-150 kadar Ermeni asıllı çocuk eğitim görmüştür. Dersler ise Ermenice ve Osmanlıca ağırlıklı olup Ermenilere yönelik bir eğitim yapıldığı görülmektedir. Ayrıca bölgedeki Ermeniler öğrenciliğin yanı sıra Almanlara ait yetimhane, okul, hastane gibi diğer müesseselerde de çalışmışlardır.

Kaynakça

Mustafa ÇABUK, (1875-1925 Yılları Arasında Adana, Antakya, Antep, Maraş ve Mersin Bölgelerinde Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Olayları, Kahramanmaraş 2013.

İlyas GÖKHAN, Başlangıcından Kuruluş Harbine Kadar Maraş Tarihi, Kahramanmaraş 2011, s.354-57.

Nermin GÜMÜŞALAN, XX. Yüzyılın İlk Yarısında Maraş (1908-1938), Konya 2012, s.129-135.

Nejla GÜNAY, “Cumhuriyet Öncesinde Maraş’taki Yabancı Okullar” C. XXII, Mart- Temmuz- Kasım, Sayı 64-65-66, 2006, s.387-414.

Nejla GÜNAY, Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, İstanbul 2007.

İlknur Polat HAYDAROĞLU, Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar, Ankara 1990.

Sezen KILIÇ, Türk- Alman İlişkileri ve Türkiye’de ki Alman Okulları (1852’den 1945’e Kadar )Ankara 2005b, s.1.

Sezen KILIÇ, “Alman Okullarında Osmanlı’ya Karşı Yetiştirilen Ermeni Çocukları, Ermeni Araştırmaları, S. 20-21, Bu makaleye, 2005b.( http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=399 adresten ulaşılmıştır.)

Şamil MUTLU, Osmanlı Devletinde Misyoner Okulları, İstanbul 2005, s.103-110.

İlber ORTAYLI, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İstanbul 2004, s.55.

Adnan ŞİŞMAN, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Alman Müesseseleri”, Konya.

Adnan ŞİŞMAN, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Yabancı Devlet-lerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri,Ankara 2006, s.328.

Kemal TURAN, Türk Alman İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi, İstanbul.

Sevim Ceylan Dumanoğlu