Dokumacılık

Dokumacılık, en eski mesleklerden biridir. Dokumacılığın birçok çeşidi bulunmaktadır. Genel olarak dokumacılık şeklinde adlandırılan meslek ve zanaatın mahallî olarak dokudukları ürünlere göre culfalık, mazmanlık, kilimcilik-halıcılık ve abacılık gibi gruplardan oluştuğu söylenebilir. Dokumacılar; çul, kilim, halı, kumaş (bez, aba, vb.) gibi ürünleri dokumaktadır. Yurdumuzun birçok yöresinde olduğu gibi Kahramanmaraş’ta dokumacılık temelde göçebe kültürüne, gelenek ve göreneklerimize dayanır. Göçer Türk topluluklarınca Orta Asya’dan Anadolu’ya taşınmıştır. Kimi kaynaklarda Selçuklular dönemiyle ilgili bazı bilgiler yer alır. Osmanlılar döneminde Maraş’ta birçok dokuma tezgâhının olduğu bilinmektedir. 1890 yılında 281 dokuma tezgâhı olduğu kaydedilmiştir. 1900-1930 yılları arasında Mazmanlar Çarşısı’nda 20 tane mazman vardır. 1935 yılına kadar Yörük Selim Mahallesi’nin üst kısmına Suriye’den Türkmen aşiretleri gelip burada yayla yapar ama küçükbaş hayvanların kıl ve yününü değerlendiremez. Bunu gören Maraşlılar kilim atölyeleri kurarak bunların yünlerini değerlendirmiştir. Bunlar dışında diğer yaylalardan da yün alıp dokuma yapmışlardır.

1950 yılına kadar Yörük Selim Mahallesi kilim dokunan bir merkez konumundadır. 1950’li yıllarda 25-30 kadar usta/tezgâh olduğu söylenmektedir. Şehrin gelişmesi, konargöçer aşiretlerin ve yörüklerin yerleşik hayata geçmesiyle çulfa dokuyanların hem malzeme ihtiyacı hem de ürünlerinin satılmaması nedeniyle bu meslekte çırak ve kalfa yetişmez olmuştur. Mazman Çarşısı’nda mazmanlığın 1960’a kadar önde gelen mesleklerden biri olduğu ve aynı yoğunlukta devam ettiği, bu yıldan sonra da yavaş yavaş önemini kaybettiği söylenmektedir. 1960 yılında ise 56 mazman kalmıştır. 1960’a kadar klasik tezgâhta elle yapılan dokuma 1960’tan sonra motorlu tezgâhlarda da yapılmaya başlanır. Dokumacılık Mazman Çarşısı’da 1995 yılına kadar devam etmiştir.

1990’lardan sonra Mazman Çarşısı’nda kira ve diğer giderlerin fazla olması ve istenen düzeyde satış olmaması sebebiyle tezgâhlar evlere taşınmıştır. İhtiyaçların azalması ve makine kullanımına geçilmesiyle bu el sanatlarında istihdam sorunu yaşanmış, ustaların çoğu farklı iş kollarında çalışmaya başlamıştır. Bu dönemde tekstil fabrikalarının açılması mesleği bitme noktasına getirmiştir. 1995 yılından sonra birçok mazmanın evde çalışmaya devam ettiği, 2000 yılında 1-2 dükkânın kaldığı ifade edilmektedir. Günümüzde ise bir dokumacı vardır. O da turistik amaçlı çalışmaktadır. Bazı köylerde ve özellikle Çağlayancerit’te bazı dokumacıların hâlâ mesleğe devam ettiği söylenmektedir.

Diğer taraftan günümüzde Halk Eğitim Merkezi ve Belediye’nin şehir merkezi ile köylerde açtığı kurslarda ve Kız Meslek Lisesinde kısmen icra edildiğini de belirtelim. Günümüzde teknolojinin de gelişmesiyle Kahramanmaraş’ta modern tesislerde dokumacılık yapılmaktadır. Maraş merkezde dokumacılık temel olarak Mazmanlar Çarşısı’nda ve Kazazlar Çarşısı’nda yapılmıştır. Ayrıca Çukuroba Mahallesi, Ulubay Mahallesi, Sakarya ve Yörük Selim Mahallesi ile Sarayaltı’ndaki dükkânlarda icra edilmiştir. Bu ve diğer mahallelerdeki kimi evlerde de dokuma yapılmıştır.

Mazmanlar Çarşısı, Taş Han’ın kuzey duvarından başlayan Kapalı Çarşı’nın doğu tarafındaki sokağın kuzey-güney istikametinde sıralanmış dükkânların bulunduğu mekândadır. Çarşı hâlini XVI. yüzyılın sonunda almıştır. Dokumacılıkta kullanılan malzemeler altın, atkı ipliği, çözgü ipliği, desen ipliği, gümüş, ilmek ipliği, ipek iplik, keçi kılı ipi, kuzu yünü, pamuk ipliği, yün ipliği olarak ifade edilebilir. Araç gereç olarak ahırt ve cikciki, batakçak, bel kazığı, bıçak, çıkrık, çulfa, derdek, dirsek, dokuma kalemleri, dokuma tarağı, dönder ağacı, el tarağı, gerdirme çubuğu, gez, gücü ağacı, gücü iplikleri, iğ, kelep, keşken, kirkit, kirmen, koşan, makas, masura, mekik, mitit, motif tarağı, muallek, muhaber, sargı kazığı, selvi, sermin, tahta kılıç, tarak, tehçe, terzek, tezgâh, yün tarağı, zıvana kullanılır. Mesleği, öteden beri dokumacı ustaları yürütmüştür.

Maraş’ta isimleri tespit edilen ustalar:

Çulfalık: Ali Bağrıyanık, Ali Gedemen, Ayşe Gedemen, Ökkeş Maraşlıoğlu, Hatice Parlamış, Mehmet Yenikomşu, Navruz Tutma.

Kilimcilik: Mehmet Ali Saçmalı, Osman Keçecioğlu, Ömer Keçecioğlu, Hanifi Camız, Mustafa Yuvayapan.

Mazmanlık: Ali Uçkan, Hacı Gürbüz, Halepli Ökkeş (?), Hanifi Gürbüz, İbrahim Saçmalı, Mehmet Ali Saçmalı, Mustafa Bayraktar, Omar (?), Osman (?), Yeren Ağa (Mustafa ?).

Abacılık: Ahmet Dutyemez, Hacı Hasan Gülegül, Hanifi Tutyemez, Hüseyin Çalkaya, Hüseyin Gülegül, İbrahim Gülegül, Ökkeş Maraşlıoğlu gibidir.

Dokumacılların dokuduğu belli başlı ürünler olarak aba (boz aba, Bertiz abası, ebruşumlu aba, kırmızı aba, güreş abası, direkli aba, kemerli aba), çadır, çadır örtüsü, çuval, çul, depal, gebre, götselik, halı, haral, hayvan yem torbası, heybe, kıl çul, kıl yular, kilim, kolon, kumaş, torba, yolluk, yük çulu sayılabilir.

 

KAYNAKÇA:

M. S. BİLGİN, E. YILDIR, İ. ERŞAHİN, C. POLAT, Kahramanmaraş’ta Kaybolmaya Yüz Tutmuş Yöresel El Sanatları Üzerine Kapsamlı Bir Araştırma,Kahramanmaraş 2013.

Mahmut GÜVEN, Kahramanmaraş’ın Kültürel Hayatında Sanat Zannat ve Meslekler, KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2017.

Ahmet ÇINGILLI-Bahattin TUTYEMEZ-Halil MARAŞLIOĞLU-Hüseyin ÇALKAYA-Hüseyin GÜLEGÜ-Mehmet Ali SAÇMALI-Mehmet AZRAK-Mehmet TUTMA-Mustafa GÜVERCİN ile yapılan kişisel görüşmeler.